Йўтал ҳақида

Бизларнинг ҳар биримизда йўтал режаларимизни бузган пайтлар бўлган. У ёмон кайфиятнинг сабаби бўлиши мумкин, чунки кундалик турмушни ва дам олишни бузади. Йўтал, шунингдек, одамлар тиббий ёрдам учун мурожаат қиладиган янча кўп тарқалган сабаб ҳисобланади.

Йўталнинг ўзи нима?

Ҳақиқатда, йўтал – нафас йўлларини тозалашга ёрдам берувчи ҳимоя механизмидир. У томоқни ва нафас олиш йўлларини бегона зарралардан, микроблардан, қўзғатувчилардан, суюқликдан ва ҳаддан ташқари балғамдан тозаланишга ёрдам бериб, атайлаб ёки рефлектор бўлади.

ЙЎТАЛНИНГ УЧ ФАЗАСИ МАВЖУДДИР

1. Нафас олиш
2. Томоқда ва ўпкаларда юқори босим
3. Ўзига хос товуш билан ҳавонинг жадал отиб чиқарилиши

ЙЎТАЛ БИЛАН КУЗАТИБ БОРИЛУВЧИ БОШҚА СИМПТОМЛАР

Йўтал бошқа белгилар ва симптомлар билан кузатиб борилиши мумкин:

• Тез-тез йўталиб юбориш ва томоқдаги оғриқ
• Бўғиқлик
• Тумов ёки бурун битиши
• Бурун-ҳалқумдан балғамнинг оқиб тушиши (томоқнинг орқа деворидан суюқликнинг оқиб тушиш ҳисси)
• Ҳуштак чалувчи нафас олиш ва нафас сиқиши
• Меъда қайнаши ёки оғизда нордон таъм

Йўтал қўзғалишни чақириши ёки эътиборни чалғитиши мумкин, ҳамда оғриқли ҳиссиётлар ва чарчоққа сабаби бўлиб қолиши мумкин. Даврий йўтал – бу меъёрдаги ҳолат, бироқ йўтал касаллик белгиси ҳам бўлиши мумкин. Шифокорга мурожаат қилиш учун ҳаволани босинг.

Нима йўтални чақиради?

Йўтални бир нечта омиллар чақириши мумкин:

1. Нафас олиш йўлларига қўзғатувчиларнинг тушиб қолиши
   Бегона зарралар, масалан, тутун, чанг, кимёвий моддалар ёки бегона жисмлар, зарраларни чиқариб юбориш ва нафасни енгиллаштиришга йўналтирилган рефлектор реакциялар кўринишидаги йўтални чақириши мумкин.
2. Вируслар ва бактериялар
   Йўталнинг энг кўп учрайдиган сабаби нафас олиш йўлларининг инфекциялари ҳисобланади, масалан, шамоллаш ёки грипп. Ушбу инфекциялар кўпинча вируслар томонидан чақирилган бўлиши мумкин. Ўткир инфекциялардан кейин йўтал ривожланишига таъсир қилиши мумкин бўлган вирусларнинг 200дан ортиқ турлари мавжуддир.
3. Чекиш
   Чекиш билан чақирилган йўтал, одатда ўзига хос товуш билан сурункали характерга эга бўлади.
4. Астма
   Астма катталарда қандай бўлса, болаларда ҳам худди шундай ривожланиши мумкин, бироқ кўпинча кичик ёшдаги болаларда учрайди. Нафас олиш йўллари тораяди ва шишади, йўтал чақириши мумкин бўлган қўшимча шилимшиқ, нафас олишда ва нафас сиқишида ҳуштак чалувчи товуш ажралиб чиқиши мумкин.
5. Дори препаратлари
   Баъзи дори препаратлари йўтални чақириши мумкин, одатда ушбу ножўя тасир кам учрайдиган характерга эга бўлади. Йўтал одатда дори препаратини қабул қилишдан кейин тўхтайди, бироқ, бирон бир чораларни қабул қилишдан аввал шифокор билан маслаҳатлашиш керак.
6. Бошқа ҳолатлар
   Йўтални чақириши мумкин бўлган бошқа ҳолатлар: аллергияни, овоз тугунларини шикастланишини, постназал синдромни, гастроэзофегал рефлюкс касалликни (ГЭРК) ва бошқа касалликларни ўз ичига олади.

Йўталнинг давомийлиги

У қанчалик узоқ давом этаётганлигига боғлиқ ҳолда, йўтал ўткир, суб-сурункали ёки сурункали характерга эга бўлиши мумкин. Уч ҳафта давомида давом этувчи йўтал ўткир характерга эгадир. Шамоллаш, грипп ёки ўткир бронхит кўпинча йўталнинг айнан ушбу турини чақиради.

Агар у уч ҳафтадан саккиз ҳафтагача давом этаётган бўлса, у ўткирости характерга эгадир. Саккиз ҳафтадан ортиқ вақт давом этувчи йўтал сурункали характерга эгадир.

Қуруқ ёки нам йўталми?

Йўталнинг ҳар хил турлари даволашга турлича ёндашувларни талаб қилади. Кўпинча йўтални нафас йўлларида балғамни мавжудлиги бўйича бўлишади:

• Нам йўтал одатда бронхиал балғамнинг ҳосил бўлиши ва тўпланиши билан аниқланади.
• Қуруқ йўтал – бу бронхиал балғам ажралиб чиқмайдиган йўталдир.

Нам йўталда (у, шунингдек, “балғамли йўтал” деб ҳам аталади) сизга томоқнинг орқа қисмида ёки кўкрак қафасида бирон бир нарса тиқилиб қолгандек ёки томаётгандек бўлиб туюлиши мумкин. Йўталнинг маълум турлари балғамни оғиз бўшлиғига олиб чиқади. Шамоллаш ёки грипп одатда нам йўтални чақиради, бундан ташқари, у кўпинча бронхит, бронхиолит ёки пневмания каби ҳолатлар ҳам кўзатилади. Нам йўтал балғам кўчирувчи воситалар билан даволанади. Улар қуюқ балғамнинг суюлтирилишига ёрдам беради ва йўтални чақиради.

Қуруқ йўтал (балғамсиз йўтал) – бу балғам ажралиб чиқмайдиган йўталдир. Сизга йўтал рефлексини чақирувчи томоқнинг орқа қисми қичишаётгандек туюлиши мумкин. Қуруқ йўтал кўпинча шамоллаш, грипп, фарингит ва ларингит каби юқори нафас йўлларининг вирусли инфекцияларида ҳосил бўлади. Одатда, у сутканинг тунги вақтида безовта қилади. Қуруқ ва зўриқтирувчи йўтални йўтални сусайтирувчи ёки тинчлантирувчи йўталга қарши воситалар билан даволаш мумкин.

Сиз қуруқ йўтални нам йўталдан фарқлай олишингизга ишончингиз комилми? Қуруқ ва нам йўталнинг овозли ёзувларини эшитиб кўринг.

Йўтал профилактикаси

Ҳар замондаги йўтал меъёрдаги ҳолатга бўлгани ва нафас олиш йўлларини тозалаш учун зарур бўлганлигига қарамасдан, одатда, биз ундан сақланишга ҳаракат қиламиз.

1. Қўлларни тез-тез ювиш ва йўталга қарши санитар-гигиеник муолажалар
   Вирусли ва бактериал инфекциялар юқумли бўлиши мумкин. Юқтириб олиш хавфини пасайтириш учун, 20 секунд давомида совун билан сувда қўлларни тез-тез ювиш , ювилмаган қўллар билан юзга тегинмасликка ҳаракат қилиш керак ва умумий идиш-товоқлар, сочиқлар ёки ёстиқлардан фойдаланиш ярамайди. Аксиришда ёки йўталишда бурун ва оғизни бир марталик салфетка ёки тирсакнинг ички томони билан ёпиш керак.
2. Зарарланганлар билан алоқаларни чегаралаш
   Агар бунинг имконияти бўлса, микроблар билан алоқани олдини олиш учун инфекцион респиратор касалликлар билан зарарланган одамлар билан алоқадан сақланиш керак.
3. Иммун тизимини мустаҳкамлаш
   Йўтални чақириши мумкин бўлган инфекция билан зарарланиш эҳтимолини пасайтириш учун, иммун тизимни қўллаб-қувватланишини таъминлаш жуда муҳимдир. Аъло даражадаги усул – D ва C витаминлари билан бойитилган мувозанатлаштирилган парҳездир.
4. Чекишдан воз кечиш
   Чекиш шамоллаш ёки сурункали йўталга нисбатан юқори тобеликни келтириб чиқаради. Агар сиз чекмаётган бўлсангиз, сиз тамаки тутунини ичга ютишдан сақланишингиз керак, у йўтални оғирлаштириши ёки унинг сабабчиси бўлиб қолиши мумкин.

Қачон шифокорга мурожаат қилиш керак?

Агар сизда йўтал бошланган бўлса, унинг оғир ўтишини қисқартириш учун кечиктириб бўлмас чораларни амалга ошириш керак. Агар сизнинг ҳолатингиз мустақил даволашдан бир ҳафта ўтиб ёмонлашаётган бўлса, шифокорга мурожаат қилиш керак, чунки бу анча жиддий муаммо борлигини англатиши мумкин. Шифокор йўтални баҳолаши, унинг сабабини аниқлаши ва йўталга қарши ва уни чақирувчи касалликни даволашни тайинлаши мумкин.

ШИФОКОРГА ЙЎТАЛНИ ҚАНДАЙ ТАЪРИФЛАШ МУМКИН?

• У уч ҳафтадан ортиқ давом этмоқдами?
• Сизда қуруқ ёки нам йўталдек туюлмоқдами?
• Йўтал иситмали қалтироқ, жиғилдон қайнаши ёки қусиш каби бошқа симптомлар билан кузатиб борилмоқдами?
• Сиз қайси вақтда йўталасиз? Асосан тунда, овқатдан кейин ёки машғулотлар вақтидами?

ЭЪТИБОРНИ ҚАРАТИШ КЕРАК БЎЛГАН СИМПТОМЛАР

• иситмали қалтироқ
• бош оғриқлари
• кўкракдаги оғриқ
• қонли йўтал
• қийинлашган нафас олиш ёки ютиш
• тана вазнинг йўқотилиши
• чарчоқлилик
• онг чалкашлиги
• кучли йўтал

Йўтални даволаш

Ўткир йўтални, унинг сабабига боғлиқ ҳолда, турлича усуллар билан уй шароитларида самарали даволаш мумкин. Агар шубҳалансангиз, шифокор ёки фармацевт билан маслаҳатлашинг. Қуйида йўталда ёрдам бериши мумкин бўлган уй воситалари тақдим этилган:

1. Кўпроқ илиқ суюқлик ичинг. Суюқлик нафас йўлларидаги шилимшиқни суюлтиришга, илиқ суюқлик эса томоқ қичишиши ёки оғриғида ёрдам беради.
2. Ҳавони намлантиринг. Йил давомида қўллаш мумкин бўлган оддий ечим – хонага ҳаво намлантиргич ўрнатиш ёки буғли ингалятордан фойдаланиш. Шунингдек, буғли душ қабул қилиш мумкин.
3. Бир қошиқ асал истеъмол қилинг. Бу йўтални енгиллаштиришга ёрдам беради. Аммо, бу холатда эҳтиёткорликка риоя қилиш ва 1 ёшгача бўлган болаларга уни бермаслик керак, чунки у ўзида гўдаклар учун зарарли бўлган бактерияларнинг элементларини сақлаши мумкин.
4. Уйқу вақтида бошни кўтариш керак бўлади. Тунги вақтда нафас олишга ёрдам бериш учун бир нечта ёстиқлардан фойдаланиш мумкин.

Препарат

Йўтал вақтида қўл остида тезкор ечимга эга бўлиш фойдалидир. Сиз рецептсиз сотиладиган сироплар ёки шимиладиган воситаларни қабул қилиш ҳақида қарор қабул қилишингиз мумкин, бироқ ўз ҳолатингиз учун тегишли бўлган препаратни танлаш учун эҳтиёткорликни намойиш қилиш керак.

Гиёҳли сироплар ва шимиладиган воситаларни танлаш мумкин, масалан, “Гербион” бренди остидаги компания маҳсулотлари. Улар бутун оилага мос келади ва 30дан ортиқ мамлакатлардаги фойдаланувчилар, фармацевтлар ва шифокорларнинг ишончини қозонган. “Гербион” баргизуб сиропини қуруқ қўзғатувчи йўтални енгиллаштириш учун, “Гербион” исландия мохи сиропи – қуруқ қўзғатувчи йўтални, бўғиқликни ва томоқдаги оғриқни тинчлантириш учун қўллаш мумкин. Плюшч экстрактли “Георбион” сиропи ва шимиш учун пастилкалар ва наврўзгул экстрактли “Гербион” сиропи нам (балғамли) йўталда балғамни кўчириб чиқаришда ёрдам беради.

Агар даволаш эътиборсиз қолдирилса, нима содир бўлади?

Йўтал кундалик ҳаётни қийинлаштирувчи кўпгина муаммоларнинг сабаби бўлиб қолиши мумкин. Бундан ташқари, йўтал умумий ҳолатни бузади, чунки уйқуни бўлади ва шу билан унинг сифатини пасайтиради. Бундан ташқари, оддий йўтал анча жиддий муаммоларга олиб келиши мумкин.

Масалан, агар нафас олиш йўлларида қуюқ ва ортиқча шилимшиқ сақланиб қолаётган ёки инфекция пастки нафас олиш йўлларига тарқалаётган бўлса, бу анча жиддий тиббий ёрдамни талаб этиши мумкин бўлган асоратларга олиб келиши мумкин. Йўтал ёмон кайфият сабабчиси бўлиб қолиши мумкин, чунки кундалик фаолиятимизда бизни чеклайди, дам олишни бузади ва уйқу сифатини пасайтиради.

Якунлашда шуни айтиш жоизки, оддий йўтал сабабли юзага келиши мумкин анча жиддий асоратларнинг ривожланишини олдини олиш учун, йўтални ўз вақтида даволаш керак.

Мақолани ўқиш Йўталнинг оқибатлари ва кундалик турмуш

Ҳаволалар

1. Dicpinigaitis PV, Colice GL, Goolsby MJ, ва бошқалар Acute cough: a diagnostic and therapeutic challenge. Cough. 2009; 5: 11.
2. Madjar B. Kašelj. In: Pisk N, editor. Samozdravljenje: priročnik za bolnike. Ljubljana; Slovenian Pharmaceutical Society, 2011: 46–58.
3. Worrall G. Acute cough in children. Can Fam Physician. 2011; 57: 315-8.
4. Herbion Iceland Moss Syrup: SmPC.
5. Herbion Plantain Syrup: SmPC.
6. Herbion Ivy Syrup: SmPC.
7. Herbion Ivy Lozenges: SmPC.
8. Herbion cowslip syrup: SmPC.
9. Praprotnik M, Zupanić M, Lozej T, ва бошқалар Kašelj pri otrocih. Zdrav Vestn. 2017; 86: 212–25.
10. Thomas M, Bomar PA. Upper Respiratory Tract Infection. [2020 йил 28 октябр куни янгиланган]. In: StatPearls [Интернет]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021 Jan-. Ушбу ҳавола бўйича эришимли: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532961/
11. Grief SN. Upper respiratory infections. Prim Care. 2013; 40 (3): 757–70.
12. “Kaj Je Kašelj? | Ezdravje”. Ezdravje.Com, 2021, https://www.ezdravje.com/novice/prehlad-in-gripa/kaj-je-kaselj/3629/.
13. Aranow C. Vitamin D and the immune system. J Investig Med. 2011; 59 (6): 881-6.
14. Perotin JM, Launois C, Dewolf M, ва бошқалар Managing patients with chronic cough: challenges and solutions. Ther Clin Risk Manag. 2018; 14: 1041-51.